Ime ovog naselja, u izvorima pominjano i kao Potiska Arača, vezuje se za ruševine bazilike i manastira.
Crkve i manastir su relativno dobro istraženi i dokumentovani, i o njima znamo dosta. Osim same parohije, nepoznanica su i dalje glavni donator, patron ili patroni ovog svetog mesta. Nije nam poznat status bazilike, a zatim i manastira, u crkvenoj organizaciji južne Ugarske. Takođe u domenu argumentovanih pretpostavki su i određeni monaški redovi koji se mogu povezati sa nastankom crkvi i osnivanjem manastira.
Sa druge strane sasvim je izvesno ime i lokacija ove značajne srednjovekovne varoši. Značajna je zbog položaja, veličine i zbog svetog mesta koje je narastalo u njenom okruženju. Istraživanja gotovo da nisu ni dotakla svakodnevni život u samoj Arači.
Upravo zbog navedenih razloga, zaštitna sistematska iskopavanja imaju za cilj istraživanje i dokumentovanje srednjovekovnog naselja i uspostavljanje hronoloških i prostornih odnosa sa manastirskim kompleksom. Iskopavanja će dokumentovati sve horizonate lokaliteta od praistorijskog do kasnosrednjovekovnog. Evidentirale bi se promene u koncepciji kuća i naselja, a naročito one promene koje nastaju narastanjem sakralnog kompleksa. Krajnji cilj je rekonstrukcija života u naselju uopšte, i posebno u onom koji je istovremen sa crkvama i manastirom i neposredno je uz njih.
Arheološka istraživanja su bila usmerena na prostor uz baziliku i manastir, a imala su za cilj i dobijanje podataka za rekonstrukciju i revitalizaciju ovog kompleksa. Istovremeno je dokumentovan deo nekropole koja se formirala uz parohijske crkve, a zatim i manjim delom uz manastir.
Istraženi su dokumentovani i ostaci prvobitne jednobrodne crkve koja je sa kraja XI i početka XII veka. Arački kamen je na ovoj lokaciji pronađen krajem XIX veka, i danas je u Budimpešti. Na njemu je u klesanju prikazana crkva, jedno svešteno lice i donatori. Na njemu je i prvobitno klesanje sa vizantijskim motivima pletera, ptice i konja, a crkva je izgrađena u vremenu koje je bliže istočnom hrišćanstvu. Izgradnjom monumentalne trobrodne bazilike, ostaci, tačnije temelji ove crkve, su se našli neposredno ispod poda, a u srednjem brodu bazilike. Sagrađena je u prvoj polovini XIII veka, iz vremena je Bele IV. U drugoj polovini XIII veka nad istočnim travejom severnog broda sagrađena je kapela. Manastir je osnovan i građen u poslednjoj četvrtini XV veka. Najvećim delom su sačuvane samo temeljne zone. U ostacima manastira vidljive su nesigurne godine obeležene upadima Turaka. Trajao je relativno kratko, oni ga zauzimaju 1551. godine. Naselje se pominje i u XVII veku. Pokretan arheološki materijal iz manastira čini najvećim delom keramika, staklo. Nalazi novca u prostorijama doprineli su da se vreme nastanka i trajanje manastira sigurnije utvrdi. Novac je nađen i u grobovima, zajedno sa nakitom, koji je najvećim delom od srebra. Zvona, delovi svećnjaka, krstionica, kamena plastika i drugi nalazi omogućavaju da se, uz ostatke zidova crkava sagleda duboka religioznost srednjeg veka, ali i manastir kao prethodnica u širenju moralnih, kulturnih i obrazovnih vrednosti i u ovim krajevima. Istraživanja su u zajedničkoj organizaciji obavljali Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture i Vojvođanski muzej. Sav pokretan arheološki materijal je deponovan u Muzeju Vojvodine. Srednjovekovni arheološki materijal u ovoj zoni najvećim delom čini keramika. Za datovanje objekata na osnovu dosadašnjih početnih radova uputni su nalazi novca. Oni ukazuju na raspon od prve četvrtine XIII do sredine XVI veka.
Konstatovane su temeljne zone više građevina, kao i kraće nadzemne partije. Ostaci ovih temeljnih zona kao i pokretan materijal upućuju na značajan i izuzetno važan horizont u razvoju i oblikovanju srednjovekovnog naselja Arača. Verovatno se radi o kuli kapiji ili ulazu u palatu koja je na rubu zidom ograđenog kompleksa.
Ostaci nekoliko građevina konstatuju se u neposrednom okruženju bazilike i manastira. One nam, moguće je, ukazuju na relativno imućan sloj stanovnika Arače. Takođe je moguće da je upravo on bio jedan od najvažnijih pokretača i finansijera u izgradnji bazilike kao parohijske crkve, kasnije i manastira.
