Reč arhiv potiče iz grčkog jezika „ARHEION“ i znači nadleštvo ili administrativnu instituciju. Od nje je vremenom nastala i latinska reč „ARCHIVUM“ što bi značilo nadleštvo i grupu dokumenata koja se čuva. Kasnije ta reč dobija i šire značenje kao mesto na kome se čuvaju zvanični spisi kao i svi oni koji su od opšteg interesa (državni ugovori, zaklade, javne isprave i tome slično).
Stari narodi, Grci i Rimljani su arhivsku građu čuvali u hramovima. U Atini se arhiv nalazio u hramu velike majke Bogova METREOONU. Pauzanije, grčki pisac iz Magnezije u Lidiji (2. vek), u svom opisu Atine pominje postojanje Metroona na staroj Atinskoj agori (trgu) ispod Akropolisa. Tako su je stručnjaci Američke arheološke škole u Atini otkrili i identifikovali. U Rimu je ova zgrada podignuta 708. godine p.n.e. i zvala se „TABULARIUM“ a na njenim ostacima podignuta je zgrada Senata, pod nazivom „FORUM ROMANORUM“ a u javnom životu imala je isto značenje kao i Agora u Atini.
U srednjem veku arhivska građa se čuvala u crkvama i manastirima. Kod nas se prva ideja o osnivanju arhiva pominje od strane Srpskog učenog društva 1846. godine. Godine 1898. donet je Zakon o ustrojstvu Državne arhive a sa radom počinje 1900. godine.
Arhivska služba u Somboru beleži svoje postojanje još od 1749. godine i to u okviru notarijata – pisarnice, Slobodnog i kraljevskog grada Sombora. Naime, privilegovanim pismom Marije Terezije od 17. februara 1749. godine Sombor dobija status Slobodnog i kraljevskog grada a prema „STATUTA TRIPARTITA“ dobio je potpunu administrativnu, političku, ekonomsku, prosvetnu i kulturnu autonomiju. Time Sombor stupa na prag građanskog društva što svakako podrazumeva uređene i javne službe. Budući da arhivska građa čini bit kulturne baštine svakog društva, onda je i težnja da se sistemom valjanih zakona ona čuva i štiti.
Usvajanjem Statuta, 28. aprila 1749. godine reguliše se pitanje notarijata-pisarnice a u okviru njega i rad arhivske službe.
Paragrafima 15. i 16. Statuta regulisano je „postupanje sa nastalom arhivskom građom“ gde se navodi „… radi pravilnog poslovanja imaju se protokoli ovog grada verno stilizovati a sva ostala akta tačno srediti … Ovi se protokoli na kraju godine imaju povezati u tvrde korice i tako sačuvati za buduće generacije …“
Statutom su date osnovne smernice za rad notarijata i arhivske službe i naglašen je značaj čuvanja arhivske građe.
U spisima Magistrata sačuvan je dokument gde se Jakov Mrazović prvi put potpisuje kao arhivar i to „ARCHARIUS QUA COMUNITATIS ACTUARIUS“. Potom se na mestu arhivara pominju Gedeon Petrović, Nikola Lipai, Mihailo Berecki, Gašpar Korić, Jovan Bračević i drugi. Arhivom je bio zadužen beležnik da bi s’ vremenom na tu dužnost bio imenovan stalni arhivar i ostali službenici Magistrata a potom i Poglavarstva.
I u periodu od 1944-1948 godine arhivska delatnost se obavlja u sklopu organa vlasti. Veliki broj akata vojnih i civilnih organa o prikupljanju i čuvanju arhivske građe, svedoče o pružanju značaja i brige o arhivskoj građi. Aktom od 17. novembra 1944. godine, Komanda područja Sombor naređuje preuzimanje javnih službi i arhivske građe.
Na predlog Državne arhive u Beogradu, u vezi Naredbe Vlade FNRJ od 12. marta 1948. godine, osnovana su arhivska središta i na području A. P. Vojvodine. Arhivsko središte arhivskog područja Sombor osnovano je 01. decembra 1948. godine.
Gradski narodni odbor Sombor, svojim aktom br. 4555 od 17. februara 1949. godine, u predmetu tretiranja arhivskih središta kao ustanova, izveštava arhivskog rukovodioca arhivskog područja Sombor, da je na savetovanju arhivskih rukovodilaca, doneta odluka da se arhivska središta ne mogu tretirati kao ustanove. Na savetovanju je zaključeno i da su arhivska središta i dalje odgovorna GNO-u (Povereništvu prosvete) na čijem se terenu nalaze. Takođe, precizirani su i zadaci arhivskih rukovodilaca i to: obilazak arhivskog područja, zaštita arhivskog materijala koji je izložen propadanju, pronalaženje novog arhivskog materijala i njegovo sređivanje.
Odlukom Izvršnog odbora Narodnog odbora grada Sombora, Povereništvo za komunalne poslove, Stambena uprava br. 2406/1951 od 30. januara 1951. godine, dodeljene su prostorije Arhivskom središtu arhivskog područja Sombor, i to prostorije u zgradi na adresi Trg Sv. Ivana br. 7. (stara pošta). Rešenjem Narodnog odbora opštine Sombor br. 8763/1957. od 15. juna 1957. godine, Državnom arhivu su dodeljene i preostale prostorije u zgradi stare pošte, iz kojih je iseljena telefonska centrala, telegraf i drugi poštanski uređaji.
Ukazom Prezidijuma Narodne skupštine Narodne Republike Srbije od 23. januara 1951. godine, proglašen je Zakon o državnim arhivama. Zakonom je određeno da na području Narodne Republike Srbije postoje državne arhive: Državna arhiva NRS u Beogradu, Državna arhiva u Novom Sadu, Državna arhiva u Prištini i gradske državne arhive u velikim ili istorijski značajnim gradovima – kao ustanove narodnog odbora odnosnog grada, koje osniva narodni odbor grada uz prethodnu saglasnost Ministra za nauku i kulturu. Delokrug rada gradske državne arhive, pored područja grada, može obuhvatiti i čitav kraj sa kojim je grad povezan.
Nakon usvajanja Zakona o državnim arhivama, na predlog Gradskog narodnog odbora u Somboru br. 24360 od 29. oktobra 1951. godine a uz saglasnost Saveta za prosvetu, nauku i kulturu Vlade NR Srbije br. 32355 od 12. januara 1952. godine, osniva se Gradska državna arhiva Sombor, kao ustanova Gradskog narodnog odbora Sombor. Istim rešenjem Vlade NR Srbije (na predlog Glavnog izvršnog odbora APV Novi Sad br. 7193/1952) definisano je teritorijalno područje Gradske državne arhive u Somboru koje sačinjavaju gradovi: Sombor, Apatin i Kula, te Somborski, Odžački i Kulski srez.
U toku 1957. godine pravo osnivača prelazi na Narodni odbor sreza Sombor a rešenjem Sreza Subotica br. 01-11505/1962. od 31. decembra 1962. godine, pravo osnivača prelazi na Narodni odbor sreza Subotica.
Rešenjem Skupštine sreza Subotica br. 05-7101/1964. od 07. oktobra 1964. godine, Gradska državna arhive Sombor menja naziv u Istorijski arhiv Sombor, („Službeni list sreza Subotica“ br. 33/1964) koji naziv nosi i danas. Rešenjem Skupštine opštine Sombor, Odeljenja za opštu upravu br. 02-2517/1965. od 02. marta 1965. godine, Istorijski arhiv Sombor je upisan u Registar samostalnih ustanova Skupštine opštine Sombor.
Skupština opštine Sombor u ravnopravnom delokrugu Veća udruženog rada i Veća mesnih zajednica, 16. maja 1991. godine pod br. 022-6/1991. donosi Odluku o preuzimanju prava i obaveza osnivača prema ustanovi kulture – Istorijskom arhivu Sombor.
Prema Zakonu o utvrđivanju određenih nadležnosti Autonomne pokrajine Vojvodine, od 07. februara 2002. godine osnivač Arhiva je Autonomna pokrajina Vojvodina.
Odlukom Skupštine grada Sombora br. 022-1/2009-VII od 19.02.2009. godine, osnivač Arhiva je Skupština grada Sombora.
Adresa: Trg Cara Lazara 5, Sombor
Telefon: +381 (0)25 412 287
E-mail: [email protected]
